آموزش صوت و لحن
خواندن قرآن کریم با رعایت نکات و قواعدی که صوت و لحن نیز از آن مستثنی نمی باشد از مسائلی است که بزرگان دین روی آن تأکید زیادی نموده اند ، متأسفانه خیلی از افراد جامعه ما قرآن کریم راحداقل با همان لحن فارسی و معمولی نیز نمی توانند بخوانند، در این مختصر به جهت آشنایی بیشتر در رابطه با وظیفه یک فرد مسلمان نسبت به این کتاب الهی به برخی از آیات قرآن کریم و نیز فرمایشات بزرگان دین اشاره می کنیم:
۱- قال رسول الله (ص): ما مؤمن ذکرا أو أنثی ، حرا أو مملو کا الا ولله علیه حق واجب أن یتعلم من القرءان .
هیچ زن و مرد مؤمنی نیست ، چه آزاده و چه برده ، مگر اینکه خداوند بر او حق واجبی دارد که باید ( به اندازه توانش ) قرآن را بیاموزد.
۲- فاقرء و اما تیسر من القرءان ، از قرآن هرچه مقدار که برایتان میسر است بخوانید .
۳- و رتلل القرءان ترتیلا. قرآن را با ترتیل، یعنی منظم ،شمرده شمرده، روان و شیوا بخوان ودر معانی آیات اندیشه کن.
۴- در رابطه با معنای (( ترتیل )) در آیه ی مذکور از حضرت علی (ع) سؤال شد که ترتیل چیست؟ فرمودند:
«الترتیل هو تجوید الحروف و معرفة الوقوف» ترتیل، تجوید و خوب ادا کردن حروف و شناخت محلهای وقف می باشد.
۵-قال رسول الله (ص): اقرؤ القرءان بألحان العرب و أصواتها .قرآن کریم را با لحن، صوت و آوای عرب تلاوت کنید.
۶- امام ششم از رسول اکرم نقل می کند که ایشان فرمودند : برای هر چیز زیور و زینتی است و زیور قرآن صوت نیکوست.
حال با توجه به این آیات ، رواییات و احادیث به این نتیجه می رسیم که یک مسلمان باید حداقل به روانخوانی قرآن کریم مسلط باشد ، اضافه بر این هرکس به فراخور حال خویش بر رعایت موارد ذیل که از آیات و احادیث فوق استفاده می شود باید همت گمارد:
الف) خواندن آیاتی از قرآن کریم به طور مرتب و منظم.
ب) خواندن قرآن کریم با توجه به معنای ترتیل.
ج) قرائت قرآن کریم با رعایت لحن عربی.
د) قرائت قرآن کریم با صوت زیبا.
ه) تدبر و تأمل کردن در معنای قرآن کریم.
و) عمل کردن به احکام نورانی قرآن کریم.
صوت به معنی « آواز ، بانگ و صدایی که از اشیاء مختلف به گوش هر شنوده ای می رسد» ، صوتی که در قرائت قرآن کریم مطرح است صرفاً صدای قاری می باشد با ویژگی ها و خصوصیاتی که اشاره خواهیم کرد ، جدای از لحن ها و آهنگهایی که در قالب صوت قرار می گیرد.
صوت در نتیجه ی ارتعاش تارهای صوتی که در حنجره قرار دارند به وجود می آید، متأسفانه بعضی از افراد که در ابتدای یادگیری قرائت قرآن کریم ( به معنای اخص آن) هستند به این نکته اشاره می کنند که صدا نداریم و یا از صدای خوبی برخوردار نیستیم که این مطلب صحیح نیست ، اکر این افراد به استعدادهای صوتی خود پی ببرند و نیز به استفادهء درست از صدا در این مقوله توجه داشته باشند ، هیچ وقت این ذهنیت در آنها به وجود نمی آید، در این که جنس صداها با هم متفاوت است شکی نیست ، به این معنی که صدای هر فردی با فرد دیگر تفاوت دارد و این تفاوت را می توان از صحبت کردن عادی افراد نیز تشخیص داد.
در این جا لازم است به برخی از خصوصیات یک صدای خوب به اختصار اشاره ای داشته باشیم:
۱- لطافت و زیبایی صدا
۲- صاف بودن صدا
۳- قوت و حجم صدا
۴- انعطاف و تحریرپذیری صدا
۵- ارتفاع صدا
۶- طنین و یا زنگ صدا
۷- دارا بودن طبقه صوتی در صدا
اگر بخواهیم صداها را در رابطه با این خصوصیات دسته بندی کنیم می توان به سه دسته تقسیم کرد که عبارتند از:
۱- صداهایی که در حد اعلا دارای همه این ویژگی ها باشند مه این مورد درصد بسیار کمی از صداها را تشکیل می دهد.
۲-صداهایی که دارای هیچ یک از این ویژگی ها نباشند که ای قسم نیز بسیا کم است.
۳- اما قسم سوم بیشترین صداها از این نوع می باشد صداهایی هستند که در حد متوسط دارای این ویژگی ها باشند، به این معنی که برخی از این ویژگی ها را را بیشتر را کمتر دارا می باشند، هر چه این ویژگی ها در صدا کمتر وجود داشته باشد به عواملی که باعث ازدیاد آنها می شود بیشتر باید توجه نمود.
یکی از نعمت هایی که خداوند باریتعالی به برخی از انسان ها عنایت فرموده است صدای خوب است که باید در راه صحیح و مشروع از آن استفاده نمود تا در روز قیامت مورد بازخواست و سؤال واقع نگردد ، بدون شک بهترین مقوله ای که می توان از صدا به نحو احسن استفاده کرد قرائت قرآن کریم است که در آن همانند بقیه ی هنرها باید نکاتی مورد توجه قرار گیرد تا به مرور زمان صدا از ظرافت و جذابیت بیشتری برخوردار گردد.
همانطور که یک خطاط نوآموز برای نوشتن یک خط زیبا مدت زیادی باید تمرین داشته باشد و آن هم باید طبق قواعد و اصولی انجام پذیرد ، یک قاری قرآن نیز برای خوب و زیبا خواندن قرآن کریم باید طبق اصول و ضوابطی تمرین داشته باشد تا ویژگی هایی که بالقوه در حنجره و صدای او وجود دارد به حالت بالفعل تبدیل شود ، تا بتواند قرآن کریم را آنگونه که شایسته ی کلام الهی می باشد به زیباترین و جذابترین وجه ممکن قرائت نماید .
ویژگی هایی که برای یک صدای خوب شمردیم وقتی محفوظ می ماند و نیز بر ظرافت ، زیبایی و قوت آن افزوده می شود که نکات ذیل مورد توجه قرار گیرد:
۱- مواظبت از صدا
۲-شناخت اصولی از استعدادهای صدا
۳- تمرین مرتب و مستمر
در رابطه با هریک از این موارد به اختصار توضیحاتی ارائه می گردد.
۱- مواظبت از صدا:
در رابطه با این مورد نکاتی باید مورد توجه قرار گیرند که عبارتند از:
الف) عدم استفاده و یا استفاده کمتر از غذاها و بطور کلی خوراکیهایی که برای حنجره ضرر دارند، مانند : ادویه جات، ترشیجات، شیرینی جات، نوشیدنیهای خیلی خنک و نیز داغ، انگور، خربزه، غذاهای سرخ شده ، غذاهای خیلی چربو. . .
ب) جلوگیری از سرد وگرم شدن حنجره به فاصلهء کم ، کمتر صحبت کردن، عدم استفاده از دخانیات، حتی الامکان استفاده کمتر از هوای خشک،آلوده، کثیف و. . .
ج) سرماخوردگی نیز می تواند در کوتاه مدت و دراز مدت اثرات بسیار منفی روی صدا بگذارد که باید با مراقبت های ویژه از صدا، مخصوصاً در هوای سرد جلوگیری نمود.
بعضی از این موارد به ویژه خوراکی ها برای همهء حنجره ها و صداها مضر نمیباشند، به این معنی که بعضی از آنها برای برخی از حنجره ها ضرر زیادی دارند ولی برخی دیگر مشکل آنچنانی به وجود نمی آورند، ( هرچند که در دراز مدت اثر منفی خود را می گذارند) و این وابستگی دارد به این که قاری از اول حنجره را چطور عادت داده باشد و تا حدودی به نوع حنجره نیز بستگی دارد.
۲- شناخت اصولی از استعدادهای صوتی:
این مورد از نکات بسیار مهم که افراد مبتدی کمتر به آن توجه دارند ، به این معنی که یک قاری قبل از اینکه بخواهد از نوار قاریان برجسته مصری استفاده نماید باید به ویژگی ها و خصوصیات صوتی خود پی ببرد ، این جز با راهنمایی اساتید با تجربه میسر نمی شود ، یعنی اگر هماهنگی بین صدای فرد و صدای قاری مورد نظر که از او تقلید می شود وجود داشته باشد ، پیشرفت و بازدهی کار زیاد خواهد بود بعضی افراد مشاهده می شود که مثلاً به صدا و سبک استاد راغب مصطفی غلوش علاقه زیادی دارند و به تقلید از او می پردازند در صورتی که هیچ تناسبی بین صدای آنها و قاری مذکور وجود ندارد و به جهت عدم آگاهی از این امر هرچه تمرین می کنند حتی به موفقیت نسبی هم دست پیدا نمی کنند و در صورت عدم راهنمایی این افراد ، بعد از مدتی تمرین و قرائت دلسرد شده و جذب کارهای هنری دیگر می شوند .
در اینجا یادآور می شویم که قاریان مبتدی در مرحله اول از یک تلاوت و آن هم از یک قاری که استاد مشخص می کند تقلید نمایید که بعد از ملکه شدن آهنگ های آن تلاوت می توانند از تلاوت های دیگر آن قاری نیز استفاده نمایند .
۳- تمرین مرتب و مستمر :
این مورد را می توان از مهمترین این نکات نامید چرا که اگر به دو مورد قبلی توجه و عنایت ویژه صورت گیرد ولی به این مورد کم توجهی شود نتیجه و فایده ای نخواهد داشت ، بلکه موجب از بین رفتن زحمات فرد می شود به این معنی که یک قاری قرآن کریم در برنامه ریزی روزانه خود باید وقت مناسبی را به این امر اختصاص دهد ولی متأسفانه برخی افراد برنامه دقیق و مشخصی نداشته و هروقت فرصتی پیش آید به تمرین می پردازند ، این عملکرد ، یا نشانه عدم اهمیت و توجه زیاد به مسئله قرائت قرآن کریم است و یا به نقش تمرین منظم و مستمر آگاهی ندارند ، که هر چه باشد نتیجه آن عدم پیشرفت مناسب می باشد .
یک قاری برای اینکه از صدایی پخته برخوردار شود باید در شبانه روز دو مرتبه تمرین داشته باشد مرتبه اول بعد از نماز صبح ، البته در این موقع به جهت عدم آمادگی حنجره برای تلاوت ، ابتدا ده دقیقه با روش تدویر و سپس به تمرین با روش تحقیق(صوت) بپردازد و مرتبه دوم نزدیک غروب و یا شب توصیه می شود ، تمرین منظم و مستمر به این معنی که هر روز دو مرتبه( هر چند به مقدار کم) تمرین صورت گیرد ، نه اینکه یک یا چند روز به تمرین زیاد بپردازد و چند روز اصلا تمرین نکند، که این نه تنها فایده ای برای صدا ندارد بلکه باعث ضرر و زیان برای آن می شود .
نکات قابل ذکر در مورد تمرین در بخش دیگری گنجانده شده است
اصطلاح لحن:
اصطلاح لحن در رابطه با مقوله قرائت قرآن کریم به معنی «آهنگ، نغمه و به طور کلی حالاتی است که به صوت داده می شود». در رابطه با صوت ولحن می توان گفت که این دو مکمل یکدیگرند، به این معنی که اگر قاری قرآن کریم از صوت خوبی برخوردار باشد ولی در رابطه با لحن و به طور کلی ، رعایت آهنگ های قرآنی مشکل داشته باشد تلاوت او از زیبایی و جذابیت برخوردار نخواهد بود و نیز به عکس ، اگر در پیاده کردن الحان قرآنی توانایی لازم را داشته باشد ولی از صوت خوبی برخوردار نباشد باز هم تلاوت قاری جذابیت زیادی نخواهد داشت.
جهت درک بیشتر وابستگی صوت و لحن به این دو مثال توجه نمایید:
نسبت صوت به لحن را می توان همانند نسبت دست خطاط به قلم نی دانست، به این معنی که صوت را در حکم دست خطاط و لحن را در حکم قلم نی فرض کنیم، توضیح بیشتر اینکه هر چند ممکن است دست یک خطاط بر اثر تمرین زیاد ، پختگی لازم را داشته باشد ولی اگر قلم نی که خطاط به دست گرفته است مناسب نباشد نمی تواند خطی زیبا به رشته تحریر در آورد و نیز اگر قلم نی او مناسب باشد ولی دست بر اثر عدم تمرین و یا تمرین کم، پختگی لازم را نداشته باشد باز هم نمی تواند خطی زیبا بنویسد و یا می توانیم لحن را به قالب هایی که برای ساختن مجسمه های مختلف از آن ها استفاده می کنند تشبیه کنیم و صوت را به مواد مربوطه ، همان طور که قالب به مواد شکل می دهد، لحن هم به صدا شکل می دهد و آن را برای شنونده زیبا و جذاب می کند و گرنه صوت هر چند زیبا باشد ولی اگر از لحن مناسب برخوردار نباشد هیچ گاه برای شنونده جذابیت زیادی ندارد، همچنان که قلم نی و دست خطاط و نیز قالب و مواد مربوطه مکمل یکدیگرند، صوت و لحن نیز حکم این دو را دارند.
یک قاری همان قدر که به صوت اهمیت می دهد همان قدر ، چه بسا بیشتر ، به لحن نیز توجه داشته باشد و توجه و تقویت لحن به این است که در شروع تمرین از استماع یک تلاوت و بعد از مدتی از استماع تلاوت های استاد مورد نظر غفلت نورزد ، این در صورتی است که قاری در ابتدای راه باشد و یا در مرحله ای است که هنوز به نحو احسن نمی تواند سبک آن استاد را پیاده کند ، در غیر این صورت ( اگر می تواند بر اثر تمرین و تجربه بیشتر لحن اساتید مختلف را عملی کند) می تواند برای تقویت بیشتر لحن خود از نوارهای اساتید مختلف که از نظر سبک و آهنگ با هم هماهنگی دارند استفاده نماید، این امر تا زمانی که قاری بی نیاز از سبک های قاریان مصری شده و خود بتواند سبک از نوع تالیف را بوجود آورد باید عملی گردد ، در اینجا بد نیست به این مطلب اشاره کنیم که مقام معظم رهبری روی این مورد تکیه دارند که قاریان ایرانی تا آنجا باید پیشرفت کنند که از خود بتوانند سبکی جدید بوجود آورند و بتوانند خود را از قاریان مصری مغنی و بی نیاز ببینند که این بر اثر حداقل دوسه دهه تمرین و ممارست زیاد بوجود می آید.
در پایان این مبحث به شیوه تمرین عملی قرائت قرآن کریم ( یادگیری سبک های اساتید مصری) با نوار اشاره می کنیم، یک قاری مبتدی برای اینکه آهنگ های قرآنی را زودتر یاد گرفته و بتواند آن ها را عملی کند باید با شیوه خاصی تمرین نماید ( البته بعد از مشخص شدن سبک قاری مصری و نوار خاصی از آن با راهنمایی استاد) که این امر از دو راه امکان پذیر است.
۱- استماع زیاد نوارهای قاری مورد نظر، به این معنی که هر چه بیشتر این مورد عملی گردد زودتر ان آهنگ ها ملکه ذهن شده و به تدریج جایگزین آهنگ هایی می شود که تا به حال به صورت فارسی و یا با لحن عربی ولی به طور نامنظم در تلاوتمان عملی می کردیم.
۲- روش بعد که نتیجه و بازدهی آن نسبت به مورد قبلی خیلی بیشتر است و باید در طول روز وقت معین و مشخصی را به این شیوه اختصاص داد این است که ضبط و نوار مربوطه را آماده کرده ، به شیوه ذیل تمرین نماییم.
برای یادگیری لحن و آهنگ هر قسمتی که با یک نفس خوانده شده است ( مثلاً استعاذه، بسمله و . . .) اجرای مراحل ذیل هر کدام حداقل ۴مرتبه پیشنهاد می گردد؛
۱- استماع نوار بدون زمزمه کردن.
۲- استماع نوار همراه با زمزمه کردن.
۳- استماع نوار و قرائت هم زمان ، با صدایی پایین تر از صدای قاری.
۴- استماع نوار و قرائت همزمان، هم صدا با نوار.
۵- استماع نوار و قرائت همزمان، با صدایی بالاتر از صدای قاری.
۶- قرائت همان قسمت بدون استماع نوار .
۷- برای مطمئن شدن از یادگیری لحن تمرین شده آن را بر روی آیه ی دیگر و یا قسمتی از آن آیه پیاده کرده، اگر توانستید آن را اجرا کنید ، طبیعتاً آن لحن ملکه شده و می توانید دنباله آیه را و یا آیه بعد راتمرین نمایید، در غیر این صورت باید مراحل فوق را مجدداً ولی با دفعات کمتر تمرین نمایید تا از ملکه شدن آن لحن اطمینان حاصل شود.
۸- بعد از تمرین یک چهارم نوار ، آنها را قرائت کرده و ضبط نمایید و سپس با استماع آن و مقایسه با تلاوت قاری ، اشکالات موجود را با تمرین بیشتر رفع کنید.
پیوست:
الف) در همه مراحل فوق به خصوص مراحل اولیه باید اضافه بر توجه به لحن ، به چگونگی رعایت قواعد تجوید نیز توجه داشته باشیم.
ب) اگر قبل از تمرین مراحل فوق ، آیات مربوطه را حفظ نمایید از نتیجه بهتری برخوردار خواهید شد.
ج) قبل از تمرین، جهت آشنایی با کلیات تلاوت، آن را چند مرتبه استماع نمایید.
۱- قال رسول الله (ص): ما مؤمن ذکرا أو أنثی ، حرا أو مملو کا الا ولله علیه حق واجب أن یتعلم من القرءان .
هیچ زن و مرد مؤمنی نیست ، چه آزاده و چه برده ، مگر اینکه خداوند بر او حق واجبی دارد که باید ( به اندازه توانش ) قرآن را بیاموزد.
۲- فاقرء و اما تیسر من القرءان ، از قرآن هرچه مقدار که برایتان میسر است بخوانید .
۳- و رتلل القرءان ترتیلا. قرآن را با ترتیل، یعنی منظم ،شمرده شمرده، روان و شیوا بخوان ودر معانی آیات اندیشه کن.
۴- در رابطه با معنای (( ترتیل )) در آیه ی مذکور از حضرت علی (ع) سؤال شد که ترتیل چیست؟ فرمودند:
«الترتیل هو تجوید الحروف و معرفة الوقوف» ترتیل، تجوید و خوب ادا کردن حروف و شناخت محلهای وقف می باشد.
۵-قال رسول الله (ص): اقرؤ القرءان بألحان العرب و أصواتها .قرآن کریم را با لحن، صوت و آوای عرب تلاوت کنید.
۶- امام ششم از رسول اکرم نقل می کند که ایشان فرمودند : برای هر چیز زیور و زینتی است و زیور قرآن صوت نیکوست.
حال با توجه به این آیات ، رواییات و احادیث به این نتیجه می رسیم که یک مسلمان باید حداقل به روانخوانی قرآن کریم مسلط باشد ، اضافه بر این هرکس به فراخور حال خویش بر رعایت موارد ذیل که از آیات و احادیث فوق استفاده می شود باید همت گمارد:
الف) خواندن آیاتی از قرآن کریم به طور مرتب و منظم.
ب) خواندن قرآن کریم با توجه به معنای ترتیل.
ج) قرائت قرآن کریم با رعایت لحن عربی.
د) قرائت قرآن کریم با صوت زیبا.
ه) تدبر و تأمل کردن در معنای قرآن کریم.
و) عمل کردن به احکام نورانی قرآن کریم.
صوت به معنی « آواز ، بانگ و صدایی که از اشیاء مختلف به گوش هر شنوده ای می رسد» ، صوتی که در قرائت قرآن کریم مطرح است صرفاً صدای قاری می باشد با ویژگی ها و خصوصیاتی که اشاره خواهیم کرد ، جدای از لحن ها و آهنگهایی که در قالب صوت قرار می گیرد.
صوت در نتیجه ی ارتعاش تارهای صوتی که در حنجره قرار دارند به وجود می آید، متأسفانه بعضی از افراد که در ابتدای یادگیری قرائت قرآن کریم ( به معنای اخص آن) هستند به این نکته اشاره می کنند که صدا نداریم و یا از صدای خوبی برخوردار نیستیم که این مطلب صحیح نیست ، اکر این افراد به استعدادهای صوتی خود پی ببرند و نیز به استفادهء درست از صدا در این مقوله توجه داشته باشند ، هیچ وقت این ذهنیت در آنها به وجود نمی آید، در این که جنس صداها با هم متفاوت است شکی نیست ، به این معنی که صدای هر فردی با فرد دیگر تفاوت دارد و این تفاوت را می توان از صحبت کردن عادی افراد نیز تشخیص داد.
در این جا لازم است به برخی از خصوصیات یک صدای خوب به اختصار اشاره ای داشته باشیم:
۱- لطافت و زیبایی صدا
۲- صاف بودن صدا
۳- قوت و حجم صدا
۴- انعطاف و تحریرپذیری صدا
۵- ارتفاع صدا
۶- طنین و یا زنگ صدا
۷- دارا بودن طبقه صوتی در صدا
اگر بخواهیم صداها را در رابطه با این خصوصیات دسته بندی کنیم می توان به سه دسته تقسیم کرد که عبارتند از:
۱- صداهایی که در حد اعلا دارای همه این ویژگی ها باشند مه این مورد درصد بسیار کمی از صداها را تشکیل می دهد.
۲-صداهایی که دارای هیچ یک از این ویژگی ها نباشند که ای قسم نیز بسیا کم است.
۳- اما قسم سوم بیشترین صداها از این نوع می باشد صداهایی هستند که در حد متوسط دارای این ویژگی ها باشند، به این معنی که برخی از این ویژگی ها را را بیشتر را کمتر دارا می باشند، هر چه این ویژگی ها در صدا کمتر وجود داشته باشد به عواملی که باعث ازدیاد آنها می شود بیشتر باید توجه نمود.
یکی از نعمت هایی که خداوند باریتعالی به برخی از انسان ها عنایت فرموده است صدای خوب است که باید در راه صحیح و مشروع از آن استفاده نمود تا در روز قیامت مورد بازخواست و سؤال واقع نگردد ، بدون شک بهترین مقوله ای که می توان از صدا به نحو احسن استفاده کرد قرائت قرآن کریم است که در آن همانند بقیه ی هنرها باید نکاتی مورد توجه قرار گیرد تا به مرور زمان صدا از ظرافت و جذابیت بیشتری برخوردار گردد.
همانطور که یک خطاط نوآموز برای نوشتن یک خط زیبا مدت زیادی باید تمرین داشته باشد و آن هم باید طبق قواعد و اصولی انجام پذیرد ، یک قاری قرآن نیز برای خوب و زیبا خواندن قرآن کریم باید طبق اصول و ضوابطی تمرین داشته باشد تا ویژگی هایی که بالقوه در حنجره و صدای او وجود دارد به حالت بالفعل تبدیل شود ، تا بتواند قرآن کریم را آنگونه که شایسته ی کلام الهی می باشد به زیباترین و جذابترین وجه ممکن قرائت نماید .
ویژگی هایی که برای یک صدای خوب شمردیم وقتی محفوظ می ماند و نیز بر ظرافت ، زیبایی و قوت آن افزوده می شود که نکات ذیل مورد توجه قرار گیرد:
۱- مواظبت از صدا
۲-شناخت اصولی از استعدادهای صدا
۳- تمرین مرتب و مستمر
در رابطه با هریک از این موارد به اختصار توضیحاتی ارائه می گردد.
۱- مواظبت از صدا:
در رابطه با این مورد نکاتی باید مورد توجه قرار گیرند که عبارتند از:
الف) عدم استفاده و یا استفاده کمتر از غذاها و بطور کلی خوراکیهایی که برای حنجره ضرر دارند، مانند : ادویه جات، ترشیجات، شیرینی جات، نوشیدنیهای خیلی خنک و نیز داغ، انگور، خربزه، غذاهای سرخ شده ، غذاهای خیلی چربو. . .
ب) جلوگیری از سرد وگرم شدن حنجره به فاصلهء کم ، کمتر صحبت کردن، عدم استفاده از دخانیات، حتی الامکان استفاده کمتر از هوای خشک،آلوده، کثیف و. . .
ج) سرماخوردگی نیز می تواند در کوتاه مدت و دراز مدت اثرات بسیار منفی روی صدا بگذارد که باید با مراقبت های ویژه از صدا، مخصوصاً در هوای سرد جلوگیری نمود.
بعضی از این موارد به ویژه خوراکی ها برای همهء حنجره ها و صداها مضر نمیباشند، به این معنی که بعضی از آنها برای برخی از حنجره ها ضرر زیادی دارند ولی برخی دیگر مشکل آنچنانی به وجود نمی آورند، ( هرچند که در دراز مدت اثر منفی خود را می گذارند) و این وابستگی دارد به این که قاری از اول حنجره را چطور عادت داده باشد و تا حدودی به نوع حنجره نیز بستگی دارد.
۲- شناخت اصولی از استعدادهای صوتی:
این مورد از نکات بسیار مهم که افراد مبتدی کمتر به آن توجه دارند ، به این معنی که یک قاری قبل از اینکه بخواهد از نوار قاریان برجسته مصری استفاده نماید باید به ویژگی ها و خصوصیات صوتی خود پی ببرد ، این جز با راهنمایی اساتید با تجربه میسر نمی شود ، یعنی اگر هماهنگی بین صدای فرد و صدای قاری مورد نظر که از او تقلید می شود وجود داشته باشد ، پیشرفت و بازدهی کار زیاد خواهد بود بعضی افراد مشاهده می شود که مثلاً به صدا و سبک استاد راغب مصطفی غلوش علاقه زیادی دارند و به تقلید از او می پردازند در صورتی که هیچ تناسبی بین صدای آنها و قاری مذکور وجود ندارد و به جهت عدم آگاهی از این امر هرچه تمرین می کنند حتی به موفقیت نسبی هم دست پیدا نمی کنند و در صورت عدم راهنمایی این افراد ، بعد از مدتی تمرین و قرائت دلسرد شده و جذب کارهای هنری دیگر می شوند .
در اینجا یادآور می شویم که قاریان مبتدی در مرحله اول از یک تلاوت و آن هم از یک قاری که استاد مشخص می کند تقلید نمایید که بعد از ملکه شدن آهنگ های آن تلاوت می توانند از تلاوت های دیگر آن قاری نیز استفاده نمایند .
۳- تمرین مرتب و مستمر :
این مورد را می توان از مهمترین این نکات نامید چرا که اگر به دو مورد قبلی توجه و عنایت ویژه صورت گیرد ولی به این مورد کم توجهی شود نتیجه و فایده ای نخواهد داشت ، بلکه موجب از بین رفتن زحمات فرد می شود به این معنی که یک قاری قرآن کریم در برنامه ریزی روزانه خود باید وقت مناسبی را به این امر اختصاص دهد ولی متأسفانه برخی افراد برنامه دقیق و مشخصی نداشته و هروقت فرصتی پیش آید به تمرین می پردازند ، این عملکرد ، یا نشانه عدم اهمیت و توجه زیاد به مسئله قرائت قرآن کریم است و یا به نقش تمرین منظم و مستمر آگاهی ندارند ، که هر چه باشد نتیجه آن عدم پیشرفت مناسب می باشد .
یک قاری برای اینکه از صدایی پخته برخوردار شود باید در شبانه روز دو مرتبه تمرین داشته باشد مرتبه اول بعد از نماز صبح ، البته در این موقع به جهت عدم آمادگی حنجره برای تلاوت ، ابتدا ده دقیقه با روش تدویر و سپس به تمرین با روش تحقیق(صوت) بپردازد و مرتبه دوم نزدیک غروب و یا شب توصیه می شود ، تمرین منظم و مستمر به این معنی که هر روز دو مرتبه( هر چند به مقدار کم) تمرین صورت گیرد ، نه اینکه یک یا چند روز به تمرین زیاد بپردازد و چند روز اصلا تمرین نکند، که این نه تنها فایده ای برای صدا ندارد بلکه باعث ضرر و زیان برای آن می شود .
نکات قابل ذکر در مورد تمرین در بخش دیگری گنجانده شده است
اصطلاح لحن:
اصطلاح لحن در رابطه با مقوله قرائت قرآن کریم به معنی «آهنگ، نغمه و به طور کلی حالاتی است که به صوت داده می شود». در رابطه با صوت ولحن می توان گفت که این دو مکمل یکدیگرند، به این معنی که اگر قاری قرآن کریم از صوت خوبی برخوردار باشد ولی در رابطه با لحن و به طور کلی ، رعایت آهنگ های قرآنی مشکل داشته باشد تلاوت او از زیبایی و جذابیت برخوردار نخواهد بود و نیز به عکس ، اگر در پیاده کردن الحان قرآنی توانایی لازم را داشته باشد ولی از صوت خوبی برخوردار نباشد باز هم تلاوت قاری جذابیت زیادی نخواهد داشت.
جهت درک بیشتر وابستگی صوت و لحن به این دو مثال توجه نمایید:
نسبت صوت به لحن را می توان همانند نسبت دست خطاط به قلم نی دانست، به این معنی که صوت را در حکم دست خطاط و لحن را در حکم قلم نی فرض کنیم، توضیح بیشتر اینکه هر چند ممکن است دست یک خطاط بر اثر تمرین زیاد ، پختگی لازم را داشته باشد ولی اگر قلم نی که خطاط به دست گرفته است مناسب نباشد نمی تواند خطی زیبا به رشته تحریر در آورد و نیز اگر قلم نی او مناسب باشد ولی دست بر اثر عدم تمرین و یا تمرین کم، پختگی لازم را نداشته باشد باز هم نمی تواند خطی زیبا بنویسد و یا می توانیم لحن را به قالب هایی که برای ساختن مجسمه های مختلف از آن ها استفاده می کنند تشبیه کنیم و صوت را به مواد مربوطه ، همان طور که قالب به مواد شکل می دهد، لحن هم به صدا شکل می دهد و آن را برای شنونده زیبا و جذاب می کند و گرنه صوت هر چند زیبا باشد ولی اگر از لحن مناسب برخوردار نباشد هیچ گاه برای شنونده جذابیت زیادی ندارد، همچنان که قلم نی و دست خطاط و نیز قالب و مواد مربوطه مکمل یکدیگرند، صوت و لحن نیز حکم این دو را دارند.
یک قاری همان قدر که به صوت اهمیت می دهد همان قدر ، چه بسا بیشتر ، به لحن نیز توجه داشته باشد و توجه و تقویت لحن به این است که در شروع تمرین از استماع یک تلاوت و بعد از مدتی از استماع تلاوت های استاد مورد نظر غفلت نورزد ، این در صورتی است که قاری در ابتدای راه باشد و یا در مرحله ای است که هنوز به نحو احسن نمی تواند سبک آن استاد را پیاده کند ، در غیر این صورت ( اگر می تواند بر اثر تمرین و تجربه بیشتر لحن اساتید مختلف را عملی کند) می تواند برای تقویت بیشتر لحن خود از نوارهای اساتید مختلف که از نظر سبک و آهنگ با هم هماهنگی دارند استفاده نماید، این امر تا زمانی که قاری بی نیاز از سبک های قاریان مصری شده و خود بتواند سبک از نوع تالیف را بوجود آورد باید عملی گردد ، در اینجا بد نیست به این مطلب اشاره کنیم که مقام معظم رهبری روی این مورد تکیه دارند که قاریان ایرانی تا آنجا باید پیشرفت کنند که از خود بتوانند سبکی جدید بوجود آورند و بتوانند خود را از قاریان مصری مغنی و بی نیاز ببینند که این بر اثر حداقل دوسه دهه تمرین و ممارست زیاد بوجود می آید.
در پایان این مبحث به شیوه تمرین عملی قرائت قرآن کریم ( یادگیری سبک های اساتید مصری) با نوار اشاره می کنیم، یک قاری مبتدی برای اینکه آهنگ های قرآنی را زودتر یاد گرفته و بتواند آن ها را عملی کند باید با شیوه خاصی تمرین نماید ( البته بعد از مشخص شدن سبک قاری مصری و نوار خاصی از آن با راهنمایی استاد) که این امر از دو راه امکان پذیر است.
۱- استماع زیاد نوارهای قاری مورد نظر، به این معنی که هر چه بیشتر این مورد عملی گردد زودتر ان آهنگ ها ملکه ذهن شده و به تدریج جایگزین آهنگ هایی می شود که تا به حال به صورت فارسی و یا با لحن عربی ولی به طور نامنظم در تلاوتمان عملی می کردیم.
۲- روش بعد که نتیجه و بازدهی آن نسبت به مورد قبلی خیلی بیشتر است و باید در طول روز وقت معین و مشخصی را به این شیوه اختصاص داد این است که ضبط و نوار مربوطه را آماده کرده ، به شیوه ذیل تمرین نماییم.
برای یادگیری لحن و آهنگ هر قسمتی که با یک نفس خوانده شده است ( مثلاً استعاذه، بسمله و . . .) اجرای مراحل ذیل هر کدام حداقل ۴مرتبه پیشنهاد می گردد؛
۱- استماع نوار بدون زمزمه کردن.
۲- استماع نوار همراه با زمزمه کردن.
۳- استماع نوار و قرائت هم زمان ، با صدایی پایین تر از صدای قاری.
۴- استماع نوار و قرائت همزمان، هم صدا با نوار.
۵- استماع نوار و قرائت همزمان، با صدایی بالاتر از صدای قاری.
۶- قرائت همان قسمت بدون استماع نوار .
۷- برای مطمئن شدن از یادگیری لحن تمرین شده آن را بر روی آیه ی دیگر و یا قسمتی از آن آیه پیاده کرده، اگر توانستید آن را اجرا کنید ، طبیعتاً آن لحن ملکه شده و می توانید دنباله آیه را و یا آیه بعد راتمرین نمایید، در غیر این صورت باید مراحل فوق را مجدداً ولی با دفعات کمتر تمرین نمایید تا از ملکه شدن آن لحن اطمینان حاصل شود.
۸- بعد از تمرین یک چهارم نوار ، آنها را قرائت کرده و ضبط نمایید و سپس با استماع آن و مقایسه با تلاوت قاری ، اشکالات موجود را با تمرین بیشتر رفع کنید.
پیوست:
الف) در همه مراحل فوق به خصوص مراحل اولیه باید اضافه بر توجه به لحن ، به چگونگی رعایت قواعد تجوید نیز توجه داشته باشیم.
ب) اگر قبل از تمرین مراحل فوق ، آیات مربوطه را حفظ نمایید از نتیجه بهتری برخوردار خواهید شد.
ج) قبل از تمرین، جهت آشنایی با کلیات تلاوت، آن را چند مرتبه استماع نمایید.
